Autor: Arkadiusz Lisowski
Koniec wieku XV i cały XVI wiek były ogromnym przełomem w zmaganiach tworzących się czasów nowożytnych z wiekami średnimi. Średniowiecze funkcjonowało w cieniu krzyża i miecza oraz zinstytucjonalizowanej formy wspólnotowej. Wiodącymi siłami społecznymi były duchowieństwo katolickie oraz rycerstwo przekształcające się z czasem w możnowładztwo. Ideałem tej epoki był silny i sprawny rycerz biorący udział w różnych turniejach bądź bojach. Kościół kładł nacisk na przygotowanie człowieka do życia pozaziemskiego stąd proponował ludziom takie hasła jak memento mori bądź ascezę.
Drugim celem instytucji kościelnej było ugruntowanie jego pozycji społecznej, politycznej oraz gospodarczej poprzez posłuszeństwo. Zarówno kler jak i rycerstwo reprezentowały swoistą moralność, często odbiegającą od rzeczywistości.
Takie nastawienie elit powodował ogólny brak pożytku z posiadanej wiedzy i nie zachęcało to do jej nabywania. Powszechny był brak umiejętności czytania i pisania wśród możnych panów, a często i u panujących. Tym elitom wystarczyła wiedza i pomoc kleru. Duchowieństwo nie tylko utrwalało system feudalny, ale samo go też tworzyło. Powyższe uwarunkowania powodowały, że przeobrażenia dokonywały się jakby w zwolnionym tempie i wyraźnie odbiegały już od oczekiwań i dążeń człowieka końca XV i XVI wieku.
Ludzie renesansu stawiają zupełnie inne cele niż wieki średnie. Humaniści propagują człowieka w centrum zainteresowań. Na pierwszym miejscu stawiają też jego życie aktualne, a później pozaziemskie. Wyzwoliła się chęć lepszego poznawania siebie, otoczenia i dalszego świata.
Rozkwit renesansu ma olbrzymi wpływ na rozwój Europy zachodniej i środkowej. Rozwój i osiągnięcia Reformacji są związane z nową myślą pedagogiczną, jako alternatywą dla metod średniowiecznej pedagogiki zdominowanej przez kler, który był kosmopolityczny, podporządkowany papieżowi, posługujący się wspólnym językiem – łaciną. W całej Europie szkoły miały podobne, ubogie programy. Również metody nauczania jak i dobór kadry pedagogicznej pozostawiały wiele do życzenia.
Reformatorzy uważali, że oświata i nauka to bardzo ważne narzędzia w dokonywaniu przeobrażeń we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Stąd dążeniem Marcina Lutra i jego współpracowników było zreformowanie oświaty poprzez obalenie średniowiecznej niemieckiej szkoły. Poważną rolę odegrał w tym Filip Melanchton, urodzony 16 lutego 1497 w Bretten, a zmarły 19 kwietnia 1560 w Wittenberdze. Pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej, co pozwoliło mu na osiągnięcie uniwersyteckiego poziomu wiedzy w Heidelbergu i Tybindze, a następnie kontynuowanie kariery naukowej. Z czasem stał się reformatorem szkolnictwa. W swoich programach szkolnych wprowadzał naukę katechizmu i religii do szkoły łacińskiej. Opracował organizację szkolną, która stała się wzorem dla innych krajów protestanckich oraz był autorem programów, podręczników w szkolnictwie średnim do nauczania gramatyki łacińskiej i greckiej, retoryki, logiki, fizyki i etyki. Melanchton określany był jako praeceptor Germaniese - „nauczyciel całych Niemiec” lub „wychowawca Niemiec”. Udzielał wskazówek, jak należy zorganizować życie szkół i kościoła.
Melanchton uważał on, że wiedza uzyskana w szkole miała dostarczyć znajomości słów i rzeczy oraz umiejętności prezentowania swoich myśli. Aby natomiast biegle opanować i posługiwać się gramatyką, potrzebna jest lektura antycznych dzieł starożytnych. W ten sposób wiadomości i umiejętności uczeń powinien być w stanie przedstawić ustnie oraz pisemnie. Jako niedościgniony wzór doskonałego retora stawiał Cycerona. Tak więc nauka wymowy, oparta ściśle na ideałach cycerońskich, powinna być ostatecznym celem kształcenia. Program nauczania stworzony przez Melanchtona łączy doskonale nauki i poglądy Marcina Lutra z wiedzą antyczną.
By zapobiec nieuctwu i ciemnocie, jakie groziły całym Niemcom, napisał dla Saksonii w 1518 roku ordynację szkolną, która stała się wzorem dla innych miast niemieckich i krajów Rzeszy, gdzie zwyciężyła Reformacja.
Według Melanchtona naczelnym zadaniem szkoły było przygotowanie i wykształcenie chłopców do obejmowania różnorodnych urzędów i stanowisk w państwie oraz do pełnienia służby duchownego. Dlatego też ciężar utrzymania systemu szkolnego miał spoczywać na władzach świeckich, które jednocześnie szkolnictwo kontrolowały. Aby ułatwić edukację opracował wiele podręczników do szkoły średniej. Jemu też zawdzięczamy reformę szkolnictwa wyższego, dla którego wzór stanowiła odnowiona w 1536 roku Akademia w Wittenberdze.
Drugim ważnym reformatorem i orędownikiem działalności oświatowej był Valentin Trozendorf. Urodził się 14 lutego 1490 roku w Trójcy koło Zgorzelca, a zmarł 26 kwietnia 1556 roku w Legnicy. Po ukończeniu studiów w Lipsku i odebraniu święceń kapłańskich we Wrocławiu w 1518 roku, całe swoje życie i pracę związał z ziemią dolnośląską, a głównie ze Złotoryją i Legnicą. Na uwagę zasługuje uczynienie z podupadłej szkoły w Złotoryi wzorcowej placówki. Kiedy to w 1546 roku szkoła cieszyła się europejską sławą, wśród 500 uczniów byli między innymi Niemcy, Polacy, Czesi, Węgrzy i Litwini. Trozendorf uważał, że młodzież może dojść do wysokich godności i stanowisk poprzez pracowitość i posłuszeństwo. W odniesieniu do tej idei stworzył koncepcję specjalnej struktury organizacyjnej, wdrażając którą korzystał z wzorców starożytnego Rzymu w okresie republiki. Uczniowie zostali podzieleni na sześć klas, a te na mniejsze oddziały – ordines lub tribus. Każda klasa miała swoich „urzędników” pełniących funkcje porządkowe i nadzorcze. Byli to ekonomowie (utrzymywali porządki domowe, takie jak budzenie, nadzór nad ubiorem, udaniem się na modlitwę, wyjściem na posiłki i lekcje), efrowie (pilnowali porządku przy stole), discoforowie (obsługa przy stole), kwestorowie (nadzór nad przebiegiem nauki) oraz cenzorzy (nadzór nad obyczajnym zachowaniem się). Trozendorf powoływał spośród najzdolniejszych uczniów zarząd szkolny (magistratus scholasticus), składający się z 12 senatorów i 2 cenzorów, na czele których stał konsul.
W szkole tej obowiązywały następujące przedmioty: gramatyka łacińska i grecka (w tym ortografia, etymologia, składnia, prozodia), arytmetyka, astronomia, muzyka, dialektyka, retoryka, filozofia, religia, prawo. W roku 1546 powstaje słynny Porządek szkolny (Schulordnung), który składał się z następujących części: ustawy zasadnicze (zaczynały się od cytatu z Wergiliusza: Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur, czyli Trojanie i Tyryjczycy nie będą u mnie rozróżniani, co oznaczało zjednanie w prawach uczniów wszystkich narodowości; ponadto zrównano w prawach uczniów różnych stanów, zgodnie z zasadą „Szlachcic składa swe przywileje, stając się uczniem”), o pobożności (nakazywała przestrzeganie zasad religii chrześcijańskiej, tj. luteranizmu), o studiach (nakazywała pilne uczenie się oraz zakazywała stosowanie języka niemieckiego, wszyscy mieli mówić po łacinie, także między sobą), o obyczajach. Jest to trwała i zasłużona pozycja w pedagogice śląskiej i europejskiej.
Wiele ciekawych zdarzeń z życia Valentina Trozendorfa pozwala nam wyrobić sobie pewien pogląd o człowieku, który stał się oddanym sprawie reformacji i działalności edukacyjnej. Szczególnie ciekawą wydaje się metoda nauczania religii w złotoryjskiej szkole, gdzie lekcje religii składały się z pytań i odpowiedzi według porządku zawartego w Małym Katechizmie Lutra. Mówiąc o swojej szkole, Trozendorf używał określenia: nasza szkoła jest domem Pana. Złotoryję porównywał do starożytnej Sarepty, a swoją działalność do proroka Eliasza, który w Sarepcie, w miejscu dawnej kopalni złota posiał złote ziarenka Słowa Bożego. Naukę śpiewu w szkole traktował jako przygotowanie do śpiewu w niebie w chórze aniołów.
Valentin Trozendorf jako „Nauczyciel Śląska” doczekał się zasłużonego pomnika, kiedy to 26 maja 1996 roku stanął ponownie przed złotoryjskim kościołem.
Pomimo że zarówno Marcin Luter, Filip Melanchton i Valentin Trozendorf nie propagowali wprowadzania obowiązkowego nauczania języka ojczystego w szkolnictwie, to jednak sama Reformacja w swej istocie wywierała nacisk na rozwój mowy i piśmiennictwa w językach narodowych.
Kończąc, chciałbym podkreślić, że wybitni myśliciele i ideolodzy, na czele z Marcinem Lutrem, Filipem Melanchtonem oraz Valentinem Trozendorfem wykazywali ogromną żarliwość w tworzeniu nowej edukacji, w której realizowane były nowatorskie i humanistyczne rozwiązania, zarówno jeśli chodzi o program, jak i metody nauczania, a także organizację szkoły. Kładziono nacisk na naukę i wychowanie. Propagowano naukę poprzez zrozumienie zakresu wiedzy. Nauczyciele mieli rozwijać zdolności uczniów i stwarzać im możliwości dochodzenia do samodzielnego wnioskowania. Kładziono nacisk na odpowiednie kwalifikacje nauczycieli.
Wdrożenie powyższych celów spowodowało, że szkoły protestanckie stały się nowoczesne i cieszyły się dużym uznaniem w całej Europie.
Wysoki poziom nauczania, troska o wychowanie, innowacyjne metody oraz demokratyczne zarządzanie i organizacja spowodowały wręcz masowe ich powstawanie. Analizując wysiłek reformatorów w zakresie myśli pedagogicznej, można stwierdzić, że jej dorobek w szerokim zakresie jest ciągle aktualny do dziś.
Do pobrania: prezentacja w formacie PDF