Autor: Stanisław Kubicius

1. Prywatna szkoła ewangelicka

Wiosna Ludów, w wyniku której zniesiono pańszczyznę oraz różne formy poddaństwa, przyniosła większe swobody polityczne, ożywienie gospodarcze, a także rozwój szkolnictwa. W drugiej połowie XIX w., na Śląsku Cieszyńskim powstało kilkadziesiąt ewangelickich szkół ludowych. Jedną z nich była szkoła w Gumnach, obejmująca swoim zasięgiem sąsiadujące Zamarski i Ogrodzoną.

Obowiązujące w tym czasie w Cesarstwie Austriackim ustawodawstwo szkolne dopuszczało istnienie ewangelickich szkół ludowych. Przepisy określające zakładanie i prowadzenie szkół przez ewangelików, znajdujące się w różnych pojedynczych postanowieniach, rozporządzeniach i patentach, potwierdzone zostały w cesarskim Patencie Protestanckim z 8 kwietnia 1861 r. oraz ustawach kościelnych – tymczasowej ustawie kościelnej z 9 kwietnia 1861 r. wprowadzonej rozporządzeniem ministra (Verordnung des Staatsministers) i ewangelickiej ustawie kościelnej z 6 stycznia 1866 r. uchwalonej przez Synody Kościoła Augsburskiego i Helweckiego.

Szkoły powstawały w pierwszej kolejności przy ewangelickich kościołach. Jednak zbory parafialne nie były jedynymi podmiotami, którym przyznano prawo zakładania szkół. Mogły też być one tworzone i utrzymywane przez gminy szkolne, określane jako połączenie domowników wiary. „Połączenie domowników wiary” to dawna nazwa współczesnego stowarzyszenia członków tego samego wyznania. Przepis regulujący takie rozwiązanie znajdował się w § 13. ewangelickiej ustawy kościelnej z 6 stycznia 1866 r.: Odgraniczenie gmin szkolnych, tj. tych połączeń domowników wiary, które własną szkołę ewangelicką swoimi środkami utrzymują, nie pokrywa się koniecznie z odgraniczeniem zborów kościelnych; może część tylko jednego zboru kościelnego tworzyć samoistną gminę szkolną; może więcej zborów kościelnych lub części tychże połączyć się w jedną gminę szkolną. Założenie nowych gmin szkolnych następuje za wykazaniem potrzebnych do utrzymania szkoły środków…

W Gumnach powstała gmina szkolna obejmująca część jednego zboru kościelnego – zboru cieszyńskiego. Założyło ją 63 właścicieli gruntów: 14 z Gumien, 22 z Ogrodzonej i 27 z Zamarsk¹. Najwyższą władzą gminy szkolnej było zgromadzenie jej członków. W drugiej połowie XIX w. prawo udziału w zgromadzeniu przysługiwało właścicielom gospodarstw, przy czym każda rodzina posiadała jeden głos. Dlatego liczba uprawnionych do głosowania była znacznie niższa niż liczba pełnoletnich osób, zamieszkałych na terenie działania gminy. Zgromadzenie wybierało zastępstwo, organ kadencyjny, który w różnych okresach liczył różną liczbę członków, początkowo dziewięciu, po trzech z każdej miejscowości. Pod koniec XIX w. zgromadzenie wybierało trzydziestoosobowe większe zastępstwo, stosując klucz; z Gumien 14 członków, z Ogrodzonej i Zamarsk po 8 członków. Większe zastępstwo, będące organem stanowiącym, wybierało z kolei siedmioosobowe mniejsze zastępstwo nazywane prezbiterstwem. I tu także obowiązywał klucz. Trzy miejsca przypadały dla Gumien, po dwa dla Ogrodzonej i Zamarsk. Wreszcie prezbiterstwo wybierało spośród swego grona kuratora gminy, który kierował pracami obu organów. Przyjęto zasadę, że będzie nim zawsze mieszkaniec Gumien. Funkcję kuratora sprawowali: Jan Górniak (nr 10) do roku 1898, następnie Jan Kukucz (nr 14)

Mimo braku własnego budynku szkolnego, prezbiterstwo postanowiło nie zwlekać z uruchomieniem szkoły². Wynajęto pomieszczenie, z rocznym czynszem wynoszącym 28 florenów³, w prywatnym budynku nr 11, gdzie urządzono izbę i od jesieni 1861 r. prowadzono nauczanie. Koszty utrzymania szkoły (w tym wynagrodzenie nauczyciela) ponosili założyciele. Oszacowane zostały na 240 florenów rocznie. Kwotę tę rozliczono pomiędzy ewangelickich posiadaczy gruntów, a jej wysokość uzależniona była od powierzchni posiadanego gospodarstwa i wahała się od 50 krajcarów do 8 florenów. Obowiązek uiszczania rocznych opłat na potrzeby szkoły zastrzeżono hipotecznie. Zwolnienie z obciążającego wpisu (intabulacji) w księdze wieczystej można było uzyskać po jednorazowej wpłacie kwoty odpowiadającej dwudziestokrotnej wysokości rocznej opłaty. Udział poszczególnych wsi w kosztach utrzymania szkoły przedstawia tabela.

 

MIEJSCOWOŚĆ	LICZBA WŁAŚCICIELI GRUNTU	WYSOKOŚĆ ROCZNYCH OPŁAT WE FLORENACH	UDZIAŁ WSI W KOSZTACH (PROCENTOWO)
Gumna	14	61,55	25,7
Ogrodzona	22	93,63	39,0
Zamarski	27	84,82	35,3
Razem	63	240,00	100,0

 

Z katalogu szkolnego⁴, do którego wpisano alfabetycznie nazwiska – oddzielnie chłopców i dziewcząt, rok urodzenia, miejscowość z numerem domu – wynika, że w 1862 r. do szkoły uczęszczało 73 dzieci: 20 z Gumien, 25 z Ogrodzonej, 25 z Zamarsk i 3 z innych miejscowości. W kolejnych latach liczba dzieci utrzymywała się na podobnym poziomie.

Gmina szkolna wraz z uruchomieniem szkoły, rozpoczęła starania o budowę własnego obiektu. Teren pod budowę o powierzchni 1 200 sążni kwadratowych⁵ czyli ¾ morgi ofiarowali Jan Matula zamieszkały pod numerem 9 i Jan Górniak właściciel gruntu pod numerem 10. Pozwolenia na budowę udzielił Śląski Wydział Krajowy w Opawie 21 grudnia 1861 r. Nowy budynek oddano do użytku 8 września 1863 r. Oprócz sali lekcyjnej mieścił mieszkanie dla nauczyciela.

Prywatna jednoklasowa szkoła ludowa posiadała początkowo dwa oddziały. W pierwszym, dzieci młodsze, uczono: pojęć religijnych, liternictwa, rozpoznawania liter, czytania, liczenia i pisania. W oddziale drugim prowadzono takie zajęcia i przedmioty jak: religia, historie biblijne, nauka języka, pisownia, dyktanda, kaligrafia, geografia, przyroda, liczenie przy tablicy. Tak jak w większości szkół ludowych na Śląsku Cieszyńskim, naukę prowadzono w języku polskim. Po 1870 roku, dla dzieci starszych, utworzono oddział trzeci. Nauczano w nim, w języku polskim: religii, historii biblijnych, nauki języka polskiego, czytania, pisowni; zaś w języku niemieckim: nauki języka niemieckiego, czytania, pisania, kaligrafii, geografii, historii natury i rachunków z pamięci przy tablicy.

Nauczyciela wybierali wszyscy członkowie gminy szkolnej ponoszący koszty utrzymania szkoły. Wybrany nauczyciel otrzymywał dotację określającą wynagrodzenie zasadnicze, dodatki i inne uprawnienia. Pierwszy nauczyciel, Jerzy Sztwiertnia, pochodzący z Ustronia otrzymywał 210 florenów płacy zasadniczej rocznie, 12 florenów dodatku za sprzątanie szkoły, 7 sążni sześciennych drewna opałowego, bezpłatne mieszkanie. Dodatkowo miał prawo korzystać z zabudowań gospodarczych i gruntu szkolnego oraz pobierać wynagrodzenie za śpiew podczas pogrzebów.

Jerzy Sztwiertnia był nauczycielem od początku istnienia szkoły do 31 grudnia 1872 r., po nim, na okres niespełna dwóch lat, nastąpił Jerzy Borcz. Od 1 grudnia 1874 r. do 1 października 1876 r., brak w katalogach szkolnych⁶, jakichkolwiek zapisów potwierdzających działalność szkoły. Na podstawie dostępnych źródeł nie udało się ustalić, czy nauka w tym czasie została zawieszona. Kolejnym nauczycielem, od 1 października 1876 r. do 15 sierpnia 1877 r. był Jan Macura. Od 21 sierpnia, przez 43 lata, uczył i kierował szkołą Paweł Boszczyk.

 

2. Upaństwowienie szkoły

Na podstawie ustawy zasadniczej z 12 grudnia 1867 r. oraz ustawy o stosunku państwa i Kościoła z 25 maja 1868 r.⁷ zwierzchnictwo nad szkołami przejęło państwo. Kolejne regulacje dotyczące szkół ludowych pojawiły się w ustawie z 14 maja 1869 r⁸. Eliminowały zasadę wyznaniowości w oświacie i każdy uczeń bez względu na wyznanie mógł uczęszczać do jakiejkolwiek szkoły utrzymującej się ze środków publicznych. Ustawa dzieliła szkoły na publiczne, finansowane przez gminę, kraj lub państwo oraz wszystkie pozostałe, nazywane szkołami prywatnymi. Zmiany te przyczyniły się do spadku liczby szkół ludowych utrzymywanych przez ewangelików na Śląsku Cieszyńskim po 1870 r. Z kilkudziesięciu pozostało w 1879 r. – 22, w 1900 r. – 14, wśród nich w Gumnach⁹, a dwa lata później już tylko 3.

Utrzymywanie szkoły prywatnej było dla ewangelików w Ogrodzonej i Zamarskach dużym obciążeniem. Świadczenia na potrzeby szkolne wnoszone były podwójnie, jedne na szkołę publiczną, w miejscu zamieszkania, do której dzieci i tak nie chodziły, drugie na szkołę prywatną w Gumnach. Uciążliwością była też daleka droga do szkoły. Mimo tych trudności szkoła w Gumnach jeszcze przez wiele lat pozostała szkołą prywatną.

Bezpośrednią przyczyną jej upaństwowienia była zapowiadana zmiana statusu nauczycieli, która ostatecznie wprowadzona została ustawą z dnia 6 listopada 1901 r. Nauczyciele publicznych szkół ludowych przeszli na „etat krajowy” i zaczęli otrzymywać wynagrodzenie jako pracownicy państwowi. Dla wielu było to wynagrodzenie wyższe. Wzrosła też ich pozycja społeczna. Nowe przepisy nie objęły nauczycieli szkół prywatnych. W tej sytuacji Zgromadzenie Członków, na posiedzeniu 11 sierpnia 1901 r., pod przewodnictwem ks. dr. Jana Pindóra, cieszyńskiego proboszcza, jednomyślnie uchwaliło likwidację prywatnej, ewangelickiej szkoły ludowej w Gumnach.

Na podstawie kontraktu¹⁰ z 26 września 1901 r. pomiędzy ewangelicką gminą szkolną i gminą polityczną Gumna, powstała szkoła publiczna. Gmina polityczna zobowiązała się wypłacać ewangelickiej gminie szkolnej roczny czynsz w wysokości 40 koron¹¹ z tytułu najmu budynku. W kontrakcie, ewangelicka gmina szkolna zastrzegła sobie „na zawsze” prawo własności budynku szkolnego wraz z zabudowaniami gospodarczymi i otaczającym terenem, zaś gmina polityczna zobowiązała się do: utrzymywania porządku, przeprowadzania bieżących remontów, ubezpieczania budynków, zatrudnienia dotychczasowego nauczyciela Pawła Boszczyka na niezmienionych warunkach, wykorzystania budynku wyłącznie do celów oświatowych (szkolnych). Wraz z budynkiem przekazano pomoce naukowe, meble i sprzęt szkolny, księgozbiór.

Kontrakt ze strony ewangelickiej gminy szkolnej podpisali: Jan Kukucz – kurator, Adam Siostrzonek – z-ca kuratora, Paweł Boszczyk – sekretarz i ks. dr Jan Pindór, a ze strony gminy politycznej: Adam Siostrzonek – przełożony gminy, Jan Kukucz, Jerzy Sztwiertnia, Jan Górniak (nr 10), Jan Górniak (nr 11), Paweł Ciupek i Leopold Kołek.

Ważnym elementem nadzoru szkolnego, po 1870 r., był system rad szkolnych. Na jego czele znajdowała się Krajowa Rada Szkolna w Opawie (Schlesische Landesschulrat). Podlegały jej Okręgowe (Powiatowe) Rady Szkolne (Bezirksschulrat), a tym z kolei Miejscowe Rady Szkolne (Ortsschulrat). Uprawnienia rad, skład osobowy oraz zasady działania określały przepisy ustawy przyjętej przez Sejm Śląski. Podlegały im wszystkie szkoły, które korzystały ze środków gminy, kraju lub państwa w części lub całości i w ograniczonym zakresie szkoły prywatne będące w bezpośrednim zarządzie, administracji i nadzorze organu założycielskiego.

Upaństwowienie szkoły wiązało się z objęciem pełnego nadzoru przez Miejscową Radę Szkolną w Gumnach. W jej składzie znaleźli się: przełożony gminy, duchowni obu wyznań, kierownik szkoły i przedstawiciele wydziału gminnego wyłonieni w wyborach. Funkcję przewodniczącego Miejscowej Rady Szkolnej pełnili: Jan Kukucz (1901), Adam Siostrzonek (?), Rudolf Branny (1922), Paweł Kania (1925), Karol Kukucz (1930) – w nawiasie rok objęcia funkcji. Kadencja rady trwała trzy lata. Miejscowa Rada Szkolna przyjmowała budżet szkoły, sporządzała sprawozdania z pracy szkoły, kontrolowała wykonanie obowiązku szkolnego, sprawdzała przestrzegania przepisów ustaw i rozporządzeń władz oświatowych, starała się o podręczniki i przybory szkolne dla uczniów ubogich, uzgadniała czas zajęć z przewidzianym planem lekcji, pilnowała dyscypliny i zachowania nauczycieli i uczniów, także poza szkołą. Rada zwykle zbierała się raz w miesiącu, członkowie rady nie pobierali wynagrodzenia za pełnienie funkcji.

W wyniku upaństwowienia zmalała liczba uczniów, ponieważ dzieci z Ogrodzonej i Zamarsk zaczęły uczęszczać do szkół publicznych w miejscach swego zamieszkania. Po rozwiązaniu szkoły prywatnej, ewangelicka gmina szkolna utraciła główny cel swojej działalności, posiadała jednak majątek w postaci budynku szkolnego.

 

3. Cmentarz

Miejsce pochówku gumieńskich ewangelików zmieniało się na przestrzeni wieków. Do 1652 roku był to cmentarz w Ogrodzonej położony po wschodniej stronie drogi prowadzącej do Kostkowic, przy kościele należącym do ewangelików. Kiedy kościół przeszedł w ręce katolików, cmentarz stał się miejscem pochówku zmarłych obu wyznań. Po wybudowaniu nowego kościoła katolickiego w 1855 r.¹², po drugiej stronie drogi, powstał wokół niego nowy cmentarz. Na to miejsce odprowadzano zmarłych ewangelików z Gumien przez około 20 lat, do 1877 r.¹³, kiedy założono w Ogrodzonej cmentarz ewangelicki.

Z zapisów w Księdze Zmarłych¹⁴ cmentarza ewangelickiego w Ogrodzonej wynika, że w latach 1878‑1901 pochowano tam około 70 mieszkańców Gumien ewangelickiego wyznania. Spoczywa tam m. in. Jan Matula, ofiarodawca parceli pod budowę szkoły, zamieszkały w Gumnach nr 9, który zmarł 10 listopada 1893 r., w wieku 73 lat. Znaczną część pochowanych stanowiły dzieci, które zmarły bezpośrednio po porodzie lub w niemowlęcym wieku. Do czasów obecnych nie zachował się żaden pomnik na grobach pochowanych tu mieszkańców Gumien. Interesującym, a zarazem trudnym do wyjaśnienia szczegółem jest fakt, że pierwsza osoba, pochowana na cmentarzu w Ogrodzonej, zapisana została w Księdze Zmarłych nie pod numerem 1 lecz 292. W kolejnych latach, na tym cmentarzu, odbywało się średnio 10 pogrzebów rocznie. Może to oznaczać, że przez około 30 lat, prowadzono już ewidencję zmarłych ewangelików, którzy pochowani zostali na innym cmentarzu.

Ewangelicy w Gumnach myśleli jednak o własnym cmentarzu. Ich dążenia spełniły się na początku XX w., cmentarz udało się założyć, tak jak 40 lat wcześniej powiodło się przy budowie szkoły. Zakładanie i utrzymywanie cmentarzy wyznaniowych regulowały w tym czasie przepisy ewangelickiego kościoła z 9 grudnia 1891 r. W § 19. zapisano: Z przyzwoleniem prezbiterstw i właściwego seniora mogą się połączyć domownicy wiary dla założenia i utrzymania cmentarza konfesyjnego. Ciż dla zarządu spraw swoich powinni wybrać wydział, o którego ukonstytuowaniu należy uwiadomić prezbiterstwa i seniora.

Na zebraniu zwołanym w dniu 22 lutego 1901 r. przez wójta Adama Siostrzonka (nr 13) uchwalono powołanie ewangelickiej gminy cmentarnej i wybrano reprezentację gminy (wydział) w składzie: Adam Siostrzonek (nr 13) jako przewodniczący, Paweł Ciupek (nr 41), Jerzy Sztwiertnia (nr 17), Jan Górniak (nr 10) i Jan Kukucz (nr 14) jako członkowie.

Teren na cmentarz, położony przy drodze do Cieszyna, na południe od szkoły, przekazał Jan Matula (nr 9), syn Jana, który w 1861 r. ofiarował parcele na cele szkolne. Kaplicę cmentarną (marownię) z dzwonnicą wieżową wybudowała firma Kubesza z Cieszyna-Bobrku za cenę 280 koron. Materiał na budowę dostarczyli Jerzy Sztwiertnia i Jan Kukucz. Dwustukilogramowy dzwon zakupiono w firmie Schwabego z Białej. Pierwszym dzwonnikiem i grabarzem został Paweł Ciupek. Poświęcenia cmentarza, 7 sierpnia 1901 r. dokonał ks. dr Jan Pindór. W tym dniu odbył się też pierwszy pogrzeb, pożegnano Annę Turoń (nr 5).

Na cmentarzu spoczywają m.in. Zuzanna Matula (1839 – 1904), żona Jana, ofiarodawcy parceli pod budowę szkoły; Jan Górniak (1837 – 1928), założyciel i kurator gminy szkolnej, przełożony (wójt) gminy politycznej, długoletni zastępca zboru cieszyńskiego; Paweł Szurman (1885 – 1934), kierownik szkoły.

W okresie od 11 marca 1945 r. do końca wojny na cmentarzu pochowano 80 żołnierzy niemieckich poległych w czasie walk na froncie w okolicach Strumienia i Skoczowa. Jesienią 1997 r., pochowanych żołnierzy ekshumowano i przeniesiono do wspólnej mogiły w Siemianowicach Śląskich.¹⁵

 

4. Okres międzywojenny

Własność budynku szkolnego była przedmiotem wieloletnich dyskusji a nawet sporów, istniały bowiem dwa podmioty, z których jeden zarządzał i utrzymywał cmentarz, drugi zarządzał majątkiem szkolnym. Ewangelicka Gmina Szkolna Gumna – Ogrodzona – Zamarski nosiła się z zamiarem przekazania budynku szkolnego w formie darowizny Ewangelickiej Gminie Cmentarnej w Gumnach. Zamiar ten, przez wiele lat, był skutecznie blokowany przez ewangelików z Ogrodzonej i Zamarsk, którzy mieli w budynku tym swoje udziały, wniesione w czasie budowy i nie byli skłonni z nich rezygnować. Dopiero 10 marca 1935 r. gmina szkolna sprzedała budynek gminie cmentarnej za cenę 1 100 złotych. Kwotę tą wraz z depozytami bankowymi w wysokości 571 złotych przekazano w równych częściach, jako zadośćuczynienie, społeczności ewangelickiej w Ogrodzonej i Zamarskach. Sprzedaż budynku była ostatnią czynnością prawną gminy szkolnej, która zakończyła swoją działalność i połączyła się z gminą cmentarną w jeden podmiot.

W okresie międzywojennym, szkoła powszechna w Gumnach była szkołą pierwszego stopnia. Posiadała 4 klasy, z których pierwsza i druga były jednoroczne, trzecia dwuletnia, a czwarta trzyletnia. Uczył w niej (poza katechetami i nauczycielkami robót ręcznych) tylko jeden nauczyciel, pełniący zarazem funkcję kierownika szkoły. Nauczycielami byli: Paweł Boszczyk do1920, Henryk Kubiczek 1920 – 1923 i Paweł Szurman 1923 – 1934. Od 1 stycznia do 15 maja 1926 r. Pawła Szurmana zastępowała Maria Popiołek.

Po tragicznej śmierci Pawła Szurmana szkoła była zamknięta przez 28 miesięcy. Dzieci z Gumien podlegający obowiązkowi szkolnemu, zostały przez Inspektora Szkolnego w Cieszynie skierowane do szkoły w Ogrodzonej, Krasnej lub Kostkowicach. Przyczyną zamknięcia była niewielka liczba uczniów, do szkoły uczęszczało tylko 34 dzieci. Władze oświatowe nie mogły też spełnić oczekiwań, a nawet żądań miejscowej społeczności domagającej się zatrudnienia w szkole nauczyciela wyznania ewangelickiego. Co prawda spis ludności przeprowadzony w 1931 r. wykazał, że spośród 330 mieszkańców Gumien, wyznania ewangelickiego było 167, wyznania rzymsko-katolickiego – 156, innych wyznań – 7 ale przewaga liczbowa ewangelików nie mogła uzasadniać takich żądań. Ostatecznie zajęcia w szkole wznowiono 17 stycznia 1937 r. Przerwa w działalności szkoły nie była ostatnią, choć następne były krótsze.

W ostatnich dwóch latach przed wojną, nauczyciele zmieniali się wielokrotnie, co nie sprzyjało osiąganiu dobrych wyników nauczania. Stanowisko nauczyciela zajmowali: Jan Kuchejda (od 17 stycznia 1937 r. do 31 sierpnia 1938 r.), Jan Kareta (od 1 września 1938 r. do 30 października 1938 r.), (?) Brudny (od 15 listopada 1938 r. do 24 listopada 1938 r.), Gerard Czadrowski (od 25 listopada 1938 r. do 12 kwietnia 1939 r.), Genowefa Nawratówna (od 13 kwietnia 1939 r. do 31 sierpnia 1939 r.). W pierwszych dniach października 1938 r. z powodu zakwaterowania wojska w budynku szkolnym i w pierwszej połowie listopada 1938 r. z powodu braku nauczyciela odnotowano kolejne przerwy w zajęciach szkolnych.

Po upaństwowieniu szkoły wprowadzono naukę religii katolickiej. Udzielał jej, przez 32 lata, ks. Mateusz Travniček, proboszcz parafii w Ogrodzonej, a po jego śmierci w 1934 r., ks. Józef Kula z Dębowca, po nim księża – Eugeniusz Brzuska i Alfons Latocha. Religii ewangelickiej nauczał kierownik szkoły, a następnie ks. Józef Nierostek. Kobiece roboty ręczne prowadziły kolejno: Helena Boszczykówna, Waleria Macurówna, Anna Macurówna, Helena Szczurkowa i Helena Heczkówna.

Działalność oświatową szkoły wspierało miejscowe Koło Macierzy Szkolnej założone 13 maja 1926 r. z inicjatywy kierownika szkoły Pawła Szurmana i wójta gminy Pawła Ruckiego, który został jego pierwszym prezesem. Koło finansowało zakup podarunków świątecznych dla dzieci – słodyczy, przyborów szkolnych, odzieży i pomagało urządzać gwiazdki szkolne. Wiosną 1928 r. uczniowie wraz z młodzieżą pozaszkolną uczestniczyli po raz pierwszy w wycieczce. Zaprzęgów konnych i wozów drabiniastych na przejazd do Ustronia użyczyli miejscowi gospodarze. Celem wycieczki był szczyt Równicy. Sekcja młodzieży działająca przy Kole Macierzy urządzała w szkole, przygotowane własnymi siłami, wieczorki teatralne. Dziesięciolecie odzyskania niepodległości przez Polskę uczczono sadzeniem drzewek. Przy drodze powiatowej w kierunku Koskowic, dzieci posadziły 140 drzew owocowych. Usilne starania kierownika Jana Kuchejdy doprowadziły w 1938 r. do podłączenia budynku do sieci elektrycznej.¹⁶

 

5. Czas wojny i lata powojenne

Po wybuchu wojny rozpoczął się proces germanizacji. Naukę prowadzono w języku niemieckim, dzieciom nie wolno było rozmawiać po polsku. Usunięto polskie napisy i symbole. Niemcy zniszczyli księgozbiór biblioteki Macierzy Szkolnej znajdujący się w szkole. Niemiecka szkoła działała przez rok i siedem miesięcy, do kwietnia 1941 r. W roku szkolnym 1939/40 nauczycielem był (?) Świder, w następnym Jan Nowak z Ustronia. Dzięki niemu zachowały się wszystkie dokumenty szkolne, które ukrył przed Niemcami na strychu budynku. Za prowadzenie rozmów z dziećmi w języku polskim został pozbawiony posady, a szkołę zamknięto. Dzieci skierowano do pobliskich szkół, głównie do niemieckiej, trzyklasowej szkoły powszechnej w Krasnej.

Wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej rozpoczęło ostatni okres bogatej historii szkoły. Nauka dla 40 dzieci z roczników 1931 – 1937, rozpoczęła się 7 czerwca. Organizacją zajął się Karol Niklasz, repatriant, długoletni kierownik szkoły w Samborze w okręgu lwowskim. Jako radny i członek zarządu gminy włączył się w życie społeczne i polityczne wsi, przewodniczył komisji rehabilitacyjnej dla obywateli, którzy podpisali w czasie okupacji volkslistę III grupy. Komisja pracowała w szkole, obejmując swoim zasięgiem Gumna, Krasną, Ogrodzoną i Zamarski.

W roku szkolnym 1945/46 i następnym szkoła posiadała pełną organizację, czyli siedem klas, dla których nie wystarczała jedna sala lekcyjna. Ponieważ nie udało się znaleźć we wsi drugiego pomieszczenia na salę szkolną, kierownik szkoły odstąpił pokój w swoim mieszkaniu. Już i tak niewielka liczba dzieci zmniejszała się z roku na rok, powodując obniżanie stopnia organizacji szkoły – do sześciu klas w roku szkolnym 1947/48 i czterech klas od roku następnego. Dzieci starsze uczęszczały do szkół w Ogrodzonej i Cieszynie. W latach 1951 – 1953 do szkoły uczęszczało tylko 15 dzieci. Mimo tak małej liczby uczniów, podejmowane były różne formy pracy. Organizowano okolicznościowe uroczystości szkolne, wycieczki krajoznawcze, wystawiano przedstawienia, w których z konieczności występować musiały wszystkie dzieci, sadzono drzewka. Szczególnie rozpoczęto rok szkolny 1950/51. W przeddzień, wieczorem, dzieci wraz z rodzicami wyruszyły z pochodniami sprzed udekorowanej i iluminowanej szkoły na pobliskie wzgórze Kamieniec, gdzie rozpalono ognisko. Aktywnie działał Komitet Rodzicielski, a zakład opiekuńczy, Fabryka Zamków Błyskawicznych w Cieszynie pomagał w bieżących remontach budynku.

Szkołą w powojennych latach kierowali: Karol Niklasz (1945 – 1948), Edward Dzińdziel (1948 – 1949) i Emil Czyż (1949 – 1956). Oprócz kierownika, zatrudniony był do 1948 r. drugi nauczyciel. Byli to kolejno: Bolesława Legierska, Anna Małysz, Helena Wacławikówna, Edward Dzińdziel i Stanisława Niklasz.¹⁷

W czerwcu 1956 r. w szkole odbyła się ostania lekcja, po raz ostatni zadzwonił dzwonek. Uczniowie udali się na wakacje ale po feriach nie wrócili już tutaj. Po 95 latach istnienia, 31 sierpnia szkoła zakończyła działalność. Do zamknięcia szkoły przyczyniło się otwarcie nowej szkoły w Krasnej, położonej w bliskim sąsiedztwie Gumien, gdzie uczniowie starej szkoły znaleźli znacznie lepsze warunki nauki. Najmłodsi, którzy uczęszczali do szkoły w Gumnach, kończą w tym roku 65 lat.

 

6. Powstanie filiału

Po likwidacji szkoły, na podstawie posiadanego prawa własności, część budynku przeszła w zarząd ewangelickiej gminy cmentarnej. Druga część, stanowiąca mieszkanie o pow. 73 m², zabudowania gospodarcze i parcele gruntowe o pow. 40 arów wynajmował nadal nauczyciel, Emil Czyż. Miejscowa społeczność ewangelicka postanowiła wykorzystać odzyskane pomieszczenia na cele religijne. Dawną salę lekcyjną przeznaczono na naukę religii, zajęcia szkółki niedzielnej, zebrania młodzieżowe i spotkania (godziny) biblijne. Uroczystego otwarcia, 9 września 1956 r., dokonał ks. Oskar Michejda, proboszcz cieszyńskiej parafii. W tym dniu odbyła się pierwsza godzina biblijna. Szkółkę niedzielną prowadzili (kolejność chronologiczna): Paweł Więcek, Jan Raszka, Lidia Fryda, Danuta Kokotek, Henryka Chwastek, Jadwiga Nawrat, Jolanta (Zmełty) Łośko, Halina Brzeżek, Bogusława Szczurek, Jan Górniak (nr 32), Liliana Bisok, Anna Krużołek, Sylwia Łośko, Anna Bisok, Monika Macura, Bożena Kawulok.

W tym czasie aktywną działalność rozpoczęła młodzież. Na spotkania przychodzili młodzi ludzie nie tylko z Gumien lecz także z Kostkowic, Krasnej, Ogrodzonej i Zamarsk. W latach sześćdziesiątych, młodzież wystawiła w Gumnach (dwukrotnie), Cieszynie i Ruptawie sztukę teatralną pt. Na wymowie, przygotowaną przez Ewę Szczurek z Kostkowic. Z okazji 450. rocznicy Reformacji przygotowano, wspólnie z cieszyńską młodzieżą, pod kierunkiem ks. Jana Melcera i jego małżonki, widowisko pt. ks. Jerzy Trzanowski. Zebrania młodzieżowe organizowali liderzy: Paweł Więcek, Jan Glajc, Emil Penkała, Małgorzata Sztefek, Jan Fryda, Artur Fryda, Hubert Pastucha, Rafał Kokotek.¹⁸

Zasadnicze Prawo Wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie przewidywało istnienia ani gmin szkolnych, ani gmin cmentarnych. Społeczność ewangelicka w Gumnach, posiadająca nie tylko własny cmentarz, ale organizująca też własne życie religijne, zaczęła być uznawana i traktowana jako stacja kaznodziejska cieszyńskiej parafii.

Na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku przeprowadzono w budynku remont generalny, obejmujący izolację fundamentów, wykonanie nowej podłogi z dębowego parkietu, malowanie. Zmieniono wystrój sali, ustawiając ołtarz i kazalnicę. Powstałą kaplicę poświęcił ks. Alfred Jagucki, proboszcz cieszyński w dniu 6 sierpnia 1981 r.¹⁹ Od tego czasu w kaplicy, regularnie odbywają się nabożeństwa, początkowo co drugą niedzielę, a od 2001 r. w każdą. Odprawiane są też nabożeństwa pogrzebowe i chrzty.

Po transformacji ustrojowej prawo kościelne zmieniało się dwukrotnie w 1991 i 1996 r. Zmiany wprowadzone w tym czasie dotyczyły m.in. filiałów, które mogły być tworzone w rozległych parafiach dla odprawiania nabożeństw, prowadzenia nauczania kościelnego i organizowania uroczystości parafialnych.

W 1996 r. pozostała część budynku została zwolniona i mogła służyć członkom gumieńskiego filiału. Wymagała jednak poważnego remontu, który wykonano w latach następnych. Remont obejmował: izolację fundamentów, wykonanie w całym budynku instalacji centralnego ogrzewania oraz nowej instalacji elektrycznej, odnowienie zewnętrznej elewacji i ogrodzenia. Obiekt podłączono do sieci gazowej i wodociągowej, a w budynku gospodarczym zlokalizowano garaż oraz urządzono tam toalety. Uroczyste oddanie do użytku nastąpiło 27 września 1998 r. w czasie nabożeństwa dziękczynno-żniwowego odprawionego przez ks. Jana Melcera, w obecności ks. Alfreda Borskiego ówczesnego opiekuna filiału. Uroczystość uświetniły występy chóru męskiego i orkiestry z Zamarsk oraz chóru młodzieżowego „Credo” z Cieszyna, prowadzonego przez Sławomira Chmiela.

Rada filiału podejmowała nowe przedsięwzięcia i poszerzała formy działania. Zorganizowano wycieczki do Karpacza, Nowego Sącza, Szczyrku. Urządzano kuligi, wspólne imprezy, spotkania towarzyskie i uroczystości urodzinowe po nabożeństwach w sali zborowej.

Odnowiona sala zborowa służyła nie tylko praktykom religijnym. Ponieważ w Gumnach nie było dostatecznie dużej sali, odbywały się tutaj zebrania wiejskie, spotkania wójta gminy z mieszkańcami, zebrania organizacji społecznych (koła gospodyń wiejskich). Pomieszczenia użyczane były bezpłatnie do 2010 r., kiedy w Gumnach otwarto nowy Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji.

W okresie od października 2012 r. do maja 2013 r. prowadzony był remont zabytkowej dzwonnicy na cmentarzu. Parafia w Cieszynie złożyła wniosek o dofinansowanie przedsięwzięcia z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013, w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii Rozwoju” dla małych projektów. Wniosek rozpatrzono pozytywnie. Pozyskano środki zewnętrzne wysokości 18 tysięcy złotych. Uroczyste otwarcie odnowionej dzwonnicy odbyło się 8 czerwca 2013 r. z udziałem księży Janusza Sikory i Tomasza Chudeckiego.

Pracami zarządu gminy cmentarnej, a następnie zarządu tworzącej się stacji kaznodziejskiej kierował w latach 1957 – 1977 Adam Fryda, członek Rady Parafialnej w Cieszynie. W 1977 r. funkcję przewodniczącego zarządu stacji kaznodziejskiej, a później rady filiału objął Jan Fryda, syn Adama, również członek Rady Parafialnej w Cieszynie. W skład Rady Filiału w Gumnach, w 2013 r. wchodzili: Anna Bisok, Edward Figna, Jan Fryda – przewodniczący, Ewa Górniak, Irena Mendrek, Jan Mendrek – zastępca przewodniczącego i Maria Wardas. Ważniejsze wydarzenia, dokumentowane są rzetelnie w Kronice filiału, prowadzonej od 1998 r. przez Edwarda Fignę.

 

***

 

Budynek wzniesiony przez ewangelików przez 150 lat pełnił rozliczne funkcje i odgrywał rozmaite role. Z pewnością, najważniejszą z nich była integracja miejscowej, niewielkiej, liczącej dzisiaj około 120 członków, społeczności ewangelickiej. Ofiarność, troska o rzeczy materialne, pielęgnowanie tradycji, łączyły nieraz garstkę zapaleńców, którzy wspólne działanie i wspólne dobro stawiali na pierwszym miejscu. Oby to miejsce mogło łączyć, a nie dzielić następne pokolenia.

 

Stanisław Kubicius

 

 

Przypisy

¹ Akt Założycielski Szkoły – Errichtungs Urkunde für die evangelische Schule in Gumna z 10 marca 1862 r.

² Kronika Szkolna, s. 1.

³ Floren (gulden austro-węgierski, złoty reński) w systemie monetarnym Austrii i Austro-Węgier, w latach 1857-92, srebrna moneta (próby 900), ważąca 12,34 g dzieliła się na 100 krajcarów.

⁴ Katalog szkolny z roku 1862.

⁵ Sążeń (Klafter) – jednostka długości, stosowana m.in. w katastrze austriackim równa (w przybliżeniu) 1,8965 m. Dzielił się na 6 stóp (Fuss), jedna stopa dzieliła się na 12 cali (Zoll). Morga jako jednostka powierzchni była równa powierzchni kwadratu o boku 40 sążni. Z podanych zależności wynika skala map katastralnych 1: 2 880 ponieważ jeden cal kwadratowy na mapie odpowiadał jednej mordze w terenie (6 x 12 x 40 = 2 880).

⁶ Katalogi szkolne z lat 1874 – 1878.

⁷ Reichs-Gestz-Blatt für das Kaiserthum Österreich nr 19 z 26 maja 1868, poz. 48, s. 97-98; polski przekład K. Pirożyński, Ustawy…, s. 1-3.

⁸ Gesetz vom 14. Mai 1869, durch welches die Grundsätze des Unterrichtswesens bezüglich der Volksschulen festgestellt warden RGBl nr 29 z 20 maja 1869, poz. 62, s. 277-288. Polski przekład K. Pierożyński, Ustawy …, s. 430-447.

⁹ Ks. Karol Michejda, ks. Oskar Michejda, Jan Broda: Z historii Kościoła Ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Katowice 1992, s. 163.

¹⁰ Kontrakt spisany na dniu 26 września 1901 u przełożonego gminy w Gumnach … (archiwum Filiału w Gumnach).

¹¹ Korona austro-węgierska, jednostka walutowa Austro-Węgier w latach 1892-1918. Będący poprzednio w obiegu gulden (floren) wymieniany był na koronę w relacji 1 : 2. Roczna wartość czynszu wymieniona w kontrakcie odpowiadała wartości ok. 12 g czystego złota.

¹² Władysław Szweda: Z dziejów Ogrodzonej, Gliwice 2008, druk: D&D, s. 135.

¹³ Ibidem, s. 172.

¹⁴ Todten-Buch (1878-) cmentarza ewangelickiego w Ogrodzonej – archiwum Filiału w Ogrodzonej.

¹⁵ Urzędowy, imienny wykaz poległych żołnierzy, Gräberliste, Kriegerfriedhof in Gumna, Kreis Teschen – archiwum Filiału w Gumnach.

¹⁶ Kronika Szkolna, s. 5 – 28.

¹⁷ Ibidem, s. 29 – 48.

¹⁸ Na podstawie informacji udzielonej przez Jana Frydę.

¹⁹ Kronika Filiału w Gumnach.